De hypothalamus

Maak kennis met de hypothalamus, de hamster in je brein. Een piepklein hersengebiedje, ter grootte van een suikerklontje. Weliswaar klein in omvang – minder dan één procent van het totale hersenvolume – maar met een enorme kracht.

De hypothalamus is een van oorsprong ‘oud’ hersengebied dat niet alleen bij alle zoogdieren voorkomt, maar zelfs in een oervorm wordt gezien in bijvoorbeeld wormen. In het geval van de mens heeft hij niet alleen een belangrijke rol in de overleving van de individuele mens, maar ook van de mensheid als geheel. Hij is onder andere betrokken bij het reguleren van de lichaamstemperatuur, ademhaling, hartslag, voortplanting en het honger- en dorstgevoel. Deze processen zijn geautomatiseerd en gaan vaak buiten je eigen bewustzijn om. Ze gebeuren gewoon. Daarnaast is er in de hypothalamus een gebied dat bekend staat als onze biologische klok

De hypothalamus is betrokken bij het beschermen van het lichaam tegen te grote schommelingen. Een lichaam houdt er als systeem namelijk niet van, om snel te veranderen. Ook de hypothalamus houdt niet van grote veranderingen. Deze functie zie je bijvoorbeeld terugkomen in het constant houden van je lichaamstemperatuur. Die zal in een normale situatie altijd binnen afgebakende waardes zijn. Als het gaat om het bewaken van het lichaamsgewicht heeft de hypothalamus echter vooral oog voor het voorkomen of herstellen van te snel afvallen. Dit past bij zijn functie uit de oertijd, waarin er vooral meer risico op een voedseltekort was dan op een overvloed aan eten. In dat licht gezien was het van levensbelang altijd te streven naar een positieve energiebalans, oftewel, naar een situatie waarbij er altijd net wat meer voeding binnenkwam dan er werd verbruikt. Dat extraatje kon dan weer worden opgeslagen als een vetvoorraad, voor krappere tijden.

‘Het probleem is echter dat de hypothalamus geen besef heeft van het bestaan van bijvoorbeeld supermarkten en alle andere mogelijkheden van voedsel om ons heen.’

Onze verre voorouders konden slechts op twee manieren aan suiker komen; door het eten van fruit of van honing. Vandaag de dag is het voor ons helemaal niet moeilijk om hoogcalorisch of suikerrijk te bemachtigen. Integendeel, het ligt overal voor het grijpen en we kunnen het juist nauwelijks ontlopen. Het probleem is echter dat de hypothalamus geen besef heeft van het bestaan van bijvoorbeeld supermarkten en alle andere mogelijkheden van voedsel om ons heen. Daar is hij ook niet in te trainen of in op te voeden. Wij zijn dus niet opeens veranderd, of ons brein, maar onze omgeving is sneller veranderd dan wij kunnen bijbenen.

De hypothalamus staat dus nog steeds afgesteld op dat vroeger zo belangrijke energieoverschot en ziet snel afvallen als een grote bedreiging. Een echte rem op het binnenlaten van te veel voedsel kent hij dus eigenlijk niet. Die rem zal, alleen op korte termijn, komen van een vol gevoel, als je maag sterk is uitgezet. Of van een remming door je gezond verstand (gezeteld in je prefrontale cortex, waarover hier meer), als je beseft wat je allemaal gegeten hebt. Maar er is geen beveiliging in de hypothalamus voor een overmaat op de lange termijn.

Als de hypothalamus een energie-, voedsel- of vettekort waarneemt, zal hij reageren. Hij zal de boel zo gaan aansturen in het lichaam, dat het aan de ene kant minder energie gaat verbruiken en aan de andere kant meer energie gaat opnemen. Het verlagen van het verbruik zal hij onder meer doen door het verlagen van de ruststofwisseling. Dit is de energie die je lichaam gebruikt voor alle processen die gaande zijn; je hartslag, je ademhaling, maar ook bijvoorbeeld de beweging van je darmen bij de opname van je voedsel. Deze processen gebruiken veel energie en je hoeft er zelf niets voor te doen. Zelfs als je de hele dag stil op je bed ligt, verbrand je al het grootste gedeelte van wat je met je dagelijkse voedsel binnenkrijgt.

In tijden van veronderstelde schaarste zal je hypothalamus deze ruststofwisselling flink naar beneden draaien. Zo zullen bijvoorbeeld je hartslag en je bloeddruk lager worden. Hiernaast zal de hypothalamus je gedrag en gevoel gaan stimuleren om meer voedsel op te nemen. Eén van die gevoelens is het hongergevoel, dat flink zal worden opgeschroefd.

De hypothalamus heeft dus cruciale taken voor jou, om in leven te blijven, maar kan ook, met alle goede bedoelingen, tegenwerken bij je voornemen om af te vallen. En waar zijn functie de ene keer gelijk op loopt met jouw belang (namelijk in leven blijven) is dit een andere keer een obstakel voor een ander doel (namelijk duurzaam gewicht verliezen). Er zitten dus twee kanten aan de medaille.

Kennelijk is het voor de hypothalamus lastig om een onderscheid te maken tussen vrijwillig gewichtsverlies en een tekort aan eten. Waar jij denkt dat je goed bezig bent om snel acht kilo te verliezen (wat dus de kern is van een crashdieet), vlak voor het strandseizoen, zal je hypothalamus die plotseling verminderde aanvoer van voedsel interpreteren als schaarste, als een hongersnood, een ijstijd wellicht. Na de zomer is het goed mogelijk dat je aandacht voor gewichtsverlies of -behoud een beetje begint te verslappen. Je hypothalamus is echter niet verslapt en zal juist in actie komen. Hij zal de effecten van deze ramp proberen te herstellen. Hij zal proberen de ‘jacht’ op voedsel te beïnvloeden. Je brein en lichaam zullen, eigenlijk tegen je voornemens in, in de richting van eten gestuurd worden.

Erger nog: om ervoor te zorgen dat het lichaam voortaan nog beter voorbereid is op zo’n afschuwelijke periode van honger en schaarste, gaat de hypothalamus er niet alleen alles aan doen om je oude gewicht te herstellen, voor de zekerheid doet hij er nog wat kilo’s bij. Zie hier: het welbekende Jojo-effect.

Het belang van langzaam gewicht verliezen.

Nu je begrijpt hoe slecht het lichaam tegen sterke veranderingen kan, zul je ook inzien dat de hypothalamus zich zal verzetten tegen snelle veranderingen.

Voor het vormen van een begrip, of visualisatie, van de hypothalamus hebben we ervoor gekozen om er één plaatje van te maken: de hamster. Zo’n gezellig knaagdier met bolle wangen en een grote wintervoorraad. Stel je nu voor dat je er stiekem één zaadje vanaf haalt. De hamster zal het niet merken en nog steeds tevreden en gezellig zijn. Maar stel je nu voor dat je die berg met grote scheppen tegelijk kleiner maakt. Die gezellige hamster zal zich ontwikkelen tot een gestrest rotbeest.

Zo kun je sommige functies van de hypothalamus dus ook zien. Als een hamster met een grote wintervoorraad. Die wintervoorraad wordt, in het geval van mensen met overgewicht, gevormd door extra kilo’s. En de hypothalamus heeft liever niet dat die voorraad kleiner wordt. Sterker nog, hij wil juist dat die steeds een beetje toeneemt.

Kernpunten van dit gedeelte:

• De hypothalamus heeft een belangrijke rol, in hoe ons lijf omgaat met eten en voeding
• De hypothalamus is niet ziek, maar doet waarvoor hij is aangelegd
• Val niet te snel af, want boze hamsters komen altijd terug!